Россия Федерациязыныҥ президенти ле баш командующийи Владимир Путин кичӱ изӱ айдыҥ 24-чи кӱнинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ Улу Јеҥӱзиниҥ 75 јылдыгына учурлалган јуучыл парад ла јаан изӱ айдыҥ 26-чы кӱнинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларын эзеткен "Бессмертный полк" ӧткӱрилери аайынча јакылта бергени санандырат ла санааркадат. Оору-јоболдыҥ ӧйинде мындый кӧӧркӧдиш не керек? Москвадагы јуучыл парадта текши тооло 75 самолетторлу ла вертолетторлу, 225 јуучыл техникалу 14 муҥ солдаттар ла офицерлер туружары јарлалган. Бого ӱзеери кӧдӱриҥилӱ парадтар 19 герой ло јуучыл округтардыҥ, флоттордыҥ ла черӱлердиҥ штабтары турган калаларда 511 самолетторлу ла вертолетторлу, 1 муҥ 85 јуучыл техникалу 64 муҥ јуучылдарлу ӧдӧр, а ветерандарга учурлалган акцияда бастыра Россия туружары темдектелген. Кӧӧркӧдиштӱ базыштардыҥ бажында парадта јуучылдар ла кӧрӧӧчилер, "Бессмертный полкто" туружаачылар коронавирусла југушпас, оорыбас деп кем айдар?..

Быјыл Владимир Путин Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлалган јуучыл парадты кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде ӧткӱрип, парадка телекейдиҥ эҥ тыҥ ороондорыныҥ јаандарын Дональд Трампты (США), Борис Джонсонды (Великобритания), Ангела Меркельди (ФРГ), Эммануэль Макронды (Франция), Синдзо Абэны (Япония), Си Цзиньпинди (Китай) јууп, бойын олорло амыр-энчӱ ле эп-јӧп деп кӧргӱзерге сананганы кемге де јажыт эмес. Парадка белетениш кочкор айда башталып, текши тооло 15 муҥ јуучыл ла 400 јуучыл техника туружатан болгон. Је суворовский ле нахимовский училищелердиҥ ле Военный университеттиҥ курсанттары бой-бойлорынаҥ југушкылап, короновирусла оорыгылай берерде, кайда баратан, парадты токтодорго келишкен. Парадка белетениш болуп турарда, канча јуучыл коронавирусла оорыганы керегинде чокым јетирӱ јок, је генерал Шойгуныҥ коруланар министерствоныҥ јуучылдарынаҥ ла гражданский ишчилеринеҥ 5 муҥ 500 кижи коронавирусла оорыганы керегинде кӱӱк айдыҥ 26-чы кӱнинде

јарлаганы бар. Экинчизинде, телекейдиҥ башчыларынаҥ парадка јӱк месье Макрон келеечи болгон, арткандары мойноп ийгендер.

Бир јанынаҥ сананзабыс, орооныстыҥ јаандарынаҥ Јеҥӱниҥ кӱнин бойыныҥ јилбӱлерине кем, канайда тузаланбаган?. Темдектезе, Леонид Брежнев Јеҥӱниҥ байрамыла колбой бойын бойы маршал звание ле "Победа" орденле кайралдады, "Малая земля" деп бичик бичиттирди, а Борис Ельцин јайрадылган черӱзиниҥ јуучыл кӱӱнин кӧдӱрерге, 1995 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде јуучыл парадтар јылдыҥ ла ӧткӱрилер учурлузын јарлаган "Об увековечении Победы советского народа в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг." федерал јасакты јаратты. Је олордыҥ бӱгӱнги Путиннеҥ башказы – олордыҥ ӧйинде коронавирус болбогоны. Бӱгӱн бу оору-јобол јӱк ле Москвада ла Московский областьта астаган, арткан талаларда, карын да, кӧптӧйт. Оныҥ да учун Пермский край ла Томский, Белгородский, Орловский областьтардыҥ губернатолоры албатызын коронавирустаҥ корып аларга, јеринде кичӱ изӱ айдыҥ 24-чи кӱнинде јуучыл парадтар ӧткӱреринеҥ мойноп ийгендер. Јаан изӱ айдыҥ 26-чы кӱнинде коронавирус кандый айалгада болорын кем билер? Канча кижилерди, камык албатыны југуштырып, оорыдып койгодый "Бессмертный полк" ӧткӱрери кемге керектӱ? Республикабыстыҥ башчызы Олег Хорохордин, байла, сананар, шӱӱр болбой, оору-јобол тыҥ болзо, Улу јууныҥ туружаачыларын эзедерин кӧчӱрерин эмезе токтодорын...

Элбеде алала, тереҥжиде кӧрзӧ, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ла оныҥ туружаачыларын эзедери јаҥыс ла "Бессмертный полк" ӧткӱргениле эмес, а Экинчи телекейлик јууныҥ айдылбаган элестерин, ачылбаган јажыттарын јартаганыла быжуланар керек. СССР (Союз Советских Социалистических Республик) идеологический империя болгоны учун јаҥыс ла XX чакта эмес, а кижиликтиҥ бастыра тӱӱкизинде болгон эҥ јаан тӱбекти бойыныҥ кӧрӱм-турумы ажыра апарганы јарт. Оныҥ да учун јайрадылган Советский Союзта да, јаҥыртылган Россия Федерациязында да Экинчи телекейлик јуу ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башкаланып калган. Чынын алза, бу јаҥыс ла јуу болгон, 1939 јылдыҥ сыгын айыныҥҥ баштапкы кӱнинде башталып, 1945 јылдыҥ сыгын айыныҥ экинчи кӱнинде токтогон. Ол тушта телекейде текши тооло 73 ороон болгон, Экинчи телекейлик јуу ӧдӧрдӧ, ондо 62 ороон турушкан. Јуу-

согуш Еропада, Азияда, Африкада ла Јер-Јыҥыстыҥ бастыра теҥистеринде, талайларында ӧдӱп, баштапкы ла калганчы катап ядерный јуу-јепсел тузаланганыла туузылган. Национал-социалисттер башкарган Германия 1939 јылда сыгын айдыҥ баштапкы кӱнинде Польшага табарарда, национал-большевиктер башкарган СССР всеобщий воинский повинность јарлап, черӱзин 5 миллион кижиге кӧптӧдӧлӧ, сыгын айдыҥ 1-чи кӱнинде Польшага база табарган. Беш кӱннеҥ, сыгын айдыҥ 22-чи кӱнинде, генерал Гейнц Гудериан корпузын ол тушта Польшаныҥ јери болгон Бресттеҥ кӧдӱриҥилӱ чыгарарда, олордыҥ ордына комбриг Семен Кривошеинниҥ танковый бригадазы кӧдӱриҥилӱ кирген. Германия ла СССР Польшаны јеҥип, оныҥ јерин ӱлежип алгандар... Нениҥ учун дезе 1939 јылдыҥ куран айыныҥ 23-чи кӱнинде Германия ла СССР ортодо бой-бойлорына табарбазы аайынча јӧп тургузылган болгон. Эки ороонныҥ тыш керектер аайынча министрлериниҥ фамилияларыла "Пакт Молотова - Риббентропа" деп адалган бу јӧптӧжӱде бой-бойлорыла јуулашпас деп молјуныҥ ӱстине олордыҥ бир-бирӱзине ӱчинчи ороон јуу баштаза, нейтралитет тудар ла олордыҥ бир-бирӱзине удура коалиция тӧзӧлзӧ, ол коалицияны јӧмӧбӧс деп јӧпкӧ келгендер. Бого ӱзеери "О разграничении между сторонами сфер интересов в Восточной Европе на случай территориально-политического переустройства" деп адалган јажытту протокол база јарадылган болгон. Ондо айдылганыла, Латвия, Эстония, Финляндия, Польшаныҥ кӱнчыгыш областьтары ла Бессарабия СССР-дыҥ јилбӱлерине, а Литва ла Польшаныҥ кӱнбадыш келтейи Германияныҥ јилбӱлерине кирген. Бу јажытту протоколло Польшаны ӱлежип алгылаарда, Германия кӱнбадыш Польшаны немецтер јуртаар јер эдип, орто Польшада поляктардыҥ генерал-губернаторствозын тӧзӧгӧн, еврейлерди геттолорго кептеген. СССР кӱнчыгыш Польшаны советский социалистический Украина ла Белоруссияга ла ол тушта јайым болгон Литвага берип, бу јерлерде совет јаҥ тӧзӧп, промышленностьты национализировать, крестьянствоны коллективизировать эткен, буржуазияны, помещиктерди, бай крестьяндарды ла кезик интеллигенцияны репрессировать эдип, Сибир дӧӧн депортацияга аткарган. 1989 јылдыҥ сыгын айыныҥ 24-чи кӱнинде СССР-дыҥ албаты депутаттарыныҥ съезди Молотов ло Риббентроп тургускан

пактты шӱӱп, 979-1 №лӱ "О политической и правовой оценке советско-германского договора о ненападении" деп адалган постановление јӧптӧгӧн. Оныҥ 7-чи пунктында "Съезд народных депутатов СССР осуждает факт подписания "секретного дополнительного протокола" от 23 августа 1939 года и других секретных договоренностей с Германией. Съезд признает секретные протоколы юридически несостоятельными и недействительными с момента их подписания. Протоколы не создавали новой правовой базы для взаимоотношений Советского Союза с третьими странами, но были использованы Сталиным и его окружением для предъявления ультиматумов и силового давления на другие государства в нарушение взятых перед ними правовых обязательств" деп темдектелген.

1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22-чи кӱнинде Германия Советский Союзты јууларын баштаган. Германияга СССР-га табарганы Экинчи телекейлик јууны улалтканы болзо, Советский Союзка бу јуу јерин, албатызын корулаар "Ада-Тӧрӧли учун Улу јуу" болгон. 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнине јетире ӧткӧн јууда канча кижи божогоны эмдиге јетире чокымдалбаган. Бодоштыра чотогоныла, бу јылыйтуныҥ кеми 26-27 миллионноҥ ала 43 миллион 300 муҥга јетире. Јууда турушкан јарлу бичиичи, Социалистический иштиҥ геройы, СССР-дыҥ, РСФСР-дыҥ ла Россия Федерациязыныҥ Государственный премияларыныҥ беш катап лауреады Виктор Астафьев Улу Јеҥӱни кемдер алганы керегинде "Фашизмди Слер де, мен де, черӱ де јеҥбегенис, фашизимди канча шыра кӧргӧн кара албаты јеҥген. Фашизмди албатыныҥ канына чӧҥӱргендер, албатыныҥ сӧӧгиле кӧмгӧндӧр" деп айдынган эди...

Советский солдаттар 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 9-чы кӱнинде Берлинди алганыла јуу токтобогон. 1945 јылдыҥ кочкор айыныҥ 4-11 кӱндеринде Ялтада СССР, США ла Великобританияныҥ башчылары турушкан конференцияда Сталин Рузвельт ле Черчильге Германия јеҥдирткен кийнинде Японияга јуу ачарын молјонгон, а Рузвельт ле Черчиль Сталин бу јууны ачканы учун СССР-га 1905 јылда орус-јопон јууныҥ турултазыла Российский Империя Японияга јуулаттырып алган Южный Сахалинди ле Курильский ортолыктарды берер болгондор. Курильский ортолыктар Японияга 1875 јылда

Петербургский јӧптӧжӱ аайынча бу јылга јетире Россия ла Япония экӱлеп ээленген Сахалинге толынган болгон. Текшилей алза, СССР Экинчи телекейлик јууда јерин јаанадып алган сок јаҥыс ороон болуп јат. 1946 јылдыҥ кочкор айыныҥ 2-чи кӱниде Экинчи телекейлик јууныҥ турултазыла Курильский ортолыктар (Итуруп, Кунашир, Шикотан ла Хабомаиниҥ ортолыктары) СССР-га кийдирилген. 1946 јылдыҥ кандык айыныҥ 7-чи кӱниде Потсдамда болгон јӧптӧжӱлердиҥ турултазыла Германияныҥ Кӱнчыгыш Пруссиязыныҥ тӱндӱк келтейи СССР-га кийдирилген.

Германияга удурлажарга бириккен ороондор бой-бойлорына ленд-лиз ажыра болушкандары Экинчи телекейлик јууныҥ база бир ачылтазы болот. 1941 јылдыҥ тулаан айыныҥ 11-чи кӱнинде США-ныҥ Конгрези "Закон по обеспечению защиты Соединенных Штатов" деп адалган јасак јараткан болгон. Ол јасакта США Экинчи телекейлик јууда союзниктер болгон ороондорго ок-таары, техника, аш-курсак, эмдеер јазалдар ла эм-тус, нефтепродукттар ла стратегический сырье берери керегинде айдылган. Јуу ӧйинде СССР США-наҥ ленд-лизле 11,3 миллиард долларга турар табар алып, јуу токтоордо, 30 јылга јыл туркунына 2,3 процент кожулар 1,3 миллиард доллар компенсация тӧлӧӧр учурлу болгон. Је Сталин "СССР сполна расплатился по долгам ленд-лиза кровью" деп айдып, ленд-лизти тӧлӧӧринеҥ мойноп ийген. Текши тооло СССР ленд-лизле јӱк США-наҥ 18 муҥ 300 самолет, 11 муҥ 900 танк, 13 муҥ зенитный ла противотанковый уй-мылтыктар, 427 муҥ кӧлӱктер (кош тартар "Студебеккер" ле "Додж-3/4", јеҥил јорыкту "Виллис" МР ла "Форд" GPW), 630 муҥ тонна авиабензин ле коркышту кӧп ок-таары алган. Бийик калорийлӱ аш-курсактыҥ алылган кеми 4,3 миллион тонна болгон. США-ныҥ СССР-га эткен мындый јаан болужы керегинде бӱгӱн коркышту ас айдылат.

С.Танытпасов