Арасейдиҥ тергеезине киргенистеҥ бери Алтай ла алтайлар керегинде кӧп орус јорукчылар бичигендер. Олордыҥ тоозында бойыныҥ ӧйиниҥ јарлу билимчилери, темдектезе, В.Верещагин, Г.Потанин, Н.Рерих, В.Шишков, Н.Ядринцев, П.Чихачев, К.Ледебур, А.Бунге, Ф.Геблер, А.Принтц, В.Радлов, В.Вербицкий ле ӧскӧлӧри де. Олордыҥ кезиги алтайлардыҥ ортозында кыска ӧйгӧ болуп, калыгыстыҥ кӧрӱм-турумын, кылык-јаҥын тереҥжиде билип болбогондоры јарт. Је, ол ок ӧйдӧ билимчилердиҥ бастырага јуугы алтайлар јӱрӱмниҥ јӱс ууламјыларынаҥ эҥ ле тыҥ јайымды сӱӱгендерине ајааргандар. Темдектезе, Василий Васильевич Радлов "Нет для алтайца ничего ненавистнее холопства, и свобода для него - превыше всего. Слова "работник" и "слуга" так ему ненавистны, что он скорее умрет, чем поступит в услужение", а Василий Иванович Вербицкий "Каждый скорее умрет с голоду, чем лишиться свободы. Одно имя "слуга" уже позорит в их глазах и употребляется вместо брани" деп бичигилеген эди.

Тӱӱкибисте болгон кызалаҥду ӧйлӧр алтайлар јайымды јаҥыс ла сӱӱгилеген эмес, а јайымы учун тартыжып та билерин кӧргӱскен. Темдектезе, Ойрот каандык оодылып турарда, бӱгӱнги алтайлардыҥ ӧбӧкӧлӧри канайда јуулашкандарын тӱӱкичилер "Манјы-кыдаттарга удура кӧдӱрилген тӱймеен керегинде Моҥол Алтайдагы карындаштарынаҥ угуп алган алтай телеҥиттер ӧштӱлерди канайда уткуурына белен болгондор. Манјы-кыдаттарга удурлажары јердиҥ, ӧйдиҥ, улустыҥ, мал-аштыҥ тоозынаҥ ла ар-бӱткенниҥ айалгаларынаҥ камаанду болгон. Кезик учуралдарда туура јерлердӧӧн качып кӧчӧргӧ, кезик учуралдарда ӧштӱлерге удура јаҥыс ла јербойында ачык јуулажарга эмес, а Ойротто ло Калкада тӱймеен кӧдӱрген карындаштарга барып болужарга келишкен. Алтай телеҥиттер јолдордо карузындар тургузып, ӧштӱлер келип јатканын ыраактаҥ јетирер эп-сӱмелерди тузаланып, олорды боомдордо, кызамдарда кӧчкӧлӧрлӧ уткыгандар эмезе берт јерлерде шибеелер тудуп корулангандар" деп темдектегилегендер. Мыныҥ ӱстине Цин империядаҥ коруланарында черӱбашчылар болгон Омбо, Кутук, Кулчукай, Наамкы ла ӧскӧ дӧ јайзаҥдардыҥ ла Мамыт, Тузагаш, Бӱдӱки, Чече ле ӧскӧ дӧ баатырлардыҥ ат-нерелӱ керектери албаты ортодо соојын болуп артып калган. Гражданский јууны ла Ойрот автоном область канайда тӧзӧлгӧнин алзабыс, 1920 јылда Улалинский уездтиҥ Революционный комитединиҥ председатели В.Плетнев Алтайский губернияныҥ Революционный комитедине “Туулу Алтайдагы Совет јаҥ јербойындагы айалганы толо башкарып болбой турганынаҥ улам, Алтайдыҥ байлыктарын тузаланарынаҥ болгой, тургуза ла бӱдӱретен иштиҥ политический де, экономический де ууламјыларын апарып болбойт” деп арга јокто јетирген, нениҥ учун дезе, гражданский јууда тал-ортозы кырылып калган алтайлар јаҥы јаҥды ачык јӧмӧгилебегендер. Керектиҥ чынын алза, Совет јаҥ ол тушта јӱк ле ӱч Улалинский, Шебалинский, Уймонский ревкомдордыҥ тӧс јурттарында турган. Шак бу ӧйдӧ Сибирдиҥ революционный јуучыл ийде-кӱчтериниҥ политический башкартузы "Движущей силой вооруженной борьбы против Советской власти являются алтайцы. В феврале 1922 года "калмыки" составляли основное, надежное ядро банды А.П. Кайгородова" деп јетиргендер. Оныҥ учун РКП(б)-ныҥ Алтайский губернский комитеди 1922 јылда арга јокто гражданский јууда удурлашкан алтайларга амнистия јарлап, алтай албатыга автономия тӧзӧӧр баштаҥкайын јарлаган. Алтайда В.Радлов 1859-1871 јылдарда, В.Вербицкий Алтайда 1853-1890 јылдарда иштегилегендер. Олор туштагы јайым сӱӱген алтайлардыҥ бала-барказы 200 јылдыҥ бажында нениҥ учун ада-ӧбӧкӧлӧринеҥ јер ле теҥеридий башкаланып калгандар?.. Бӱгӱнги алтайларды бӱгӱнги орус билимчилер, В.Радлов ло В.Вербицкий чылап, "слуга" деген сӧсти сӱӱбей турган калык деп айдып болбозы јарт. Нениҥ учун дезе, бӱгӱн јаан иштерде иштеп турган ла бойлорын "элита" деп аданып турган алтай јамылулардыҥ кӧп сабазы А.Бердниковты айландыра кулдаҥ јабыс эҥчейишкенин олор кӧргӱлеп јат ине. Јӱк бойлоры кул болуп калгандарына токтогылаган болзо, јакшы болор эди. Је, олор бойлорыныҥ кул јилбӱлерине болуп бӱдӱн калыкты кул эдерге јадылар... Бойлорыныҥ кул јилбӱлерин јажырарга болуп, "Бердников", "Бердников" деп ачык айдышпай, "Путин", "Путин" деп јажырынгылайдылар...

С.Танытпасов