Бӱгӱн бир ай кайра Россия Федерациязында ороонныҥ президентин тудар тал-табышту талдаштар ӧткӧнин кӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде ӧдӧтӧн инаугурациядаҥ ӧскӧ не де керелебейт, албаты-jонды В.Путинниҥ инаугурациязы да эмес, а оныҥ кийнинде болотон солынталар jилбиркедет. Тал-табышту талдаштардыҥ Алтай Республикадагы турултазы талабыстыҥ да, орооныстыҥ да jаҥдарына jарабаганы jарт. Нениҥ учун дезе, баштапкызында, республиканыҥ башчызы, башкаруныҥ председатели А.Бердников «90 процент ӱнбереечилер талдаштарга туружар ла олордыҥ 90 проценти ӱндерин В.Путин учун берер» деген молјузын бӱдӱрип болбогон: явка jӱк ле 59,37%, а В.Путин учун ӱнбериш - 70,68% болгон. Керектиҥ чынын алза, «талдаштарда явка 59,37% ле В.Путин учун ӱнбериш 70,68% болгон» деген турулта республика, аймак, jурт, аймактардыҥ эмчиликтериниҥ ле jурттардыҥ школдорыныҥ администрацияларыныҥ албаныла алынган кӧргӱзӱ ине. Алтай Республикада эмеш ак-чек талдаштар Горно-Алтайскта ӧткӧн. Талабыстыҥ тӧс лӧ сок jаҥыс калазында «административный ресурсты» jаан ла болзо, бюджетниктерди талдаштарга кыйалтазы jогынаҥ турушсын ла ӱндерин кыйалтазы jогынаҥ В.Путин учун берзин деп тузалангылагандар. Аймактарда ла jурттарда болгон талдаштарды алзабыс, Горно-Алтайскка кӧрӧ, олордо «подвоз» то (ӱнбереечилерди айылдарынаҥ кӧлӱктӱ тартары), «вброс» то (талдаштарга келбеген ӱнбереечилердиҥ бюллетеньдерин керектӱ кандидат учун тузаланып койоры) элбеде иштелген.
Экинчизинде, А.Бердников ло оны jӧмӧгӧн аймактардыҥ ла jурттардыҥ башчыларыныҥ республика явкала да, В.Путин учун ӱнберишле де Сибир федерал округында Кемеровский область ла Тыва Республиканыҥ кийнинде ӱчинчи болор деген амадулары бӱтпеген: СФО-го кирип турган 12 тала ортодо республика явкала 6-чы, В.Путин учун ӱнберишле 9-чы jерлер алган. Мыныҥ ӱстине алты jыл кайра болгон явка Сибирде ӱч ле талада, Новосибирский область, Алтай Республика ла Забайкальский крайда кӧдӱрилбеген: кӧптӧӧрдиҥ ордына, карын да, 2,81, 2,42 ле 1,94 проценттерге астаган.
Ӱчинчизинде, Алтай Республика бу талдаштарда бойын оппозиционный тала деп jарлаган. Республика а) талдаштарда баштапкы jер алган В.Путинге берген процентиле (70,62%) jаҥыс ла национальный республикалар ортодо эмес, а Россия Федерациязыныҥ талалары да ортодо уйан кӧргӱзӱ кӧргӱскен: 22 национальный республикалар ортодо 20-чи (таблицаныҥ учынаҥ 3-чи), 85 тала ортодо 73-чи (таблицаныҥ учынаҥ 12-чи) jерлер алган; б) талдаштарда экинчи jер алган П.Грудининге берген процентиле (20,66%) 4-чи озочыл jер алган. Бу кӧргӱзиле бистиҥ республиканы Саха (Якутия), Алтай край ла Приморский край озологондор. Мыныҥ ӱстине Россия ичинде П.Грудинин В.Путинди тӧрӧл совхозынаҥ башка (61,10% Х 33,69%) jӱк ле Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагыныҥ Отогол (44,59% Х 40,54%) ло Оҥдой аймагыныҥ Jоло (48,20% Х 46,62%) jурттарында jеҥген.
Талдаштардыҥ аайы мындый болоры озолондыра билдирип турган. Ӱнбереечилер В.Путинге эмес, а А.Бердниковко удура болгондор, нениҥ учун дезе республиканыҥ башчызы 12 jылга Алтайды тоноорыла улустыҥ кӱӱнин алып койгоныныҥ ӱстине jарым jыл кайра алтайларды эр ле ӱй улустыҥ алды-ӱстин ле колбуларын тоологон jаман сӧстӧрлӧ айткылаган, канчыкка, чочкого, койго тӱҥейлеген, «Россияны jийт, тонойт ло Россияга тӱкӱрет», «Путинди саткан, Россияны саткан», «Путинди ашкарган», «Путинди аткарган» деп jабарлаган ла орус улусты «по...» деп, казах улусты «на...» деп ашкарган болгон. Укмал башчыга ачынып калган ӱнбереечилер элдеҥ ле озо талдаштарга барбагандар. Темдектезе, 2012 jылда болгон талдаштарга кӧрӧ, 2018 jылда явка jӱк ле Кош-Агаш (+3,38%) ле Оҥдой (+0,31%) аймактарда кӧптӧгӧн. Арткан аймактарда Улаган (-20,89), Кӧсуу-Оозы (-14,24), Чой (-8,38), Чамал (-7,06), Кан-Оозы (-5,57), Турачак (-5,30), Майма (-2,31), Шабалин (-0,75) ле Горно-Алтайск (-1,24) проценттерге астаган. Подвоз ло вброс эдилбеген болзо, явка jанынаҥ кӧргӱзӱ мынаҥ да уйан болор эди. Экинчизинде, укмал башчыга ачынып калган ӱнбереечилер талдаштарга баргылайла, "В.Путин республикадаҥ канча ла кире ас ӱн алза, А.Бердниковты иштеҥ анча ла кире тӱрген сӱрер" деген санаа-кӱӱнле башкарынып, ӱндерин В.Путин учун бергилебегендер. Талдаштарга келбеген ле талдаштарда ӱндерин В.Путин учун бербеген ӱнбереечилердиҥ аймактар сайын ӱлӱлерин алзабыс, олордыҥ текши ӱнбереечилердеҥ jарымынаҥ кӧби Улаган (62,22%), Турачак (58,10%), Чой (57,09%), Чамал (54,68%), Шабалин (52,97%) аймактарда ла Горно-Алтайскта (59,61%) болгон.
Албаты-jоныбыстыҥ «кара албаты», «тегин jон» деп адаткан калыҥ бӧлӱги эски-jаҥы президенттиҥ эдетен солынталарынаҥ эҥ ле тыҥ В.Путин А.Бердниковты республиканыҥ башчызы, башкаруныҥ председатели болгон jамызынаҥ чыгарарын сакып тургандары бу туру. Мыныҥ ӱстине бу ла улустыҥ кӧп сабазы А.Бердниковтыҥ ордына республиканыҥ бажына алтай кижи тургузылар болор деп иженедилер. Буларга кӧрӧ, jаан jамыларда иштегилеп турган ла «общественность» дейтениниҥ бажында турган алтайларда республиканыҥ бажына алтай кижи тургузар деген санаа-кӱӱн бары эмди тургуза билдирбейт. Олор ондый санаа сананардыҥ, кӱӱн кӱӱнзеердиҥ ордына, карын да, Кремль республиканыҥ бажына кемди тургузарын озолоп угарга, «узун кулак», «кайчы кулак» болгылап калган отургылайт. «Озологоны от алар» деген кеп сӧстиҥ ийдези мында туру. Jе бу учуралда керек, сурак кеп сӧстиҥ табышкагында эмес, а «от алар» деген оҥдомолдо туру. Кремльдиҥ тургускан кандидадынаҥ кемдер кандый «от» аларга турган: алкы бойы учун суранарга турган ба эмезе бала-барказын jеткилдеерге, бӱткӱлдеерге турган ба, эмезе албаты-jоны учун, алтай-jери учун айдынарга турган ба?..
Мениҥ санаамла, калык болгон адыста бӱгӱн биске канча бӧлӱнижеле, алкы бойыс та, бала-баркабыс та, албаты-jоныс та, алтай-jерис те учун айдынарга Кремльдеҥ кандидат сакыбас керек, оныҥ ордына, карын да, бойыстыҥ кандидадысты Кремльге чыгарар керек болуп jат. Jе, мындый алтам эдерге, биске элдеҥ ле озо бирлик болор учурлу. Президенттиҥ администрациязы республиканыҥ бажына алтай кижи тургуспай турганыныҥ тӧс шылтагы бистиҥ бирлик эмезисте деп бодойдым. В.Чаптынов Алтай Республиканыҥ башчызы, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели болуп 1994 jылдыҥ кочкор айынаҥ ала 1997 jылдыҥ чаган айына jетире, Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ председатели болуп 1997 jылдыҥ чаган айынаҥ ала куран айына jетире иштеди. Оноҥ ло бери Алтай Республиканы алтай кижи башкарбады. Бу кире ӧйгӧ бисте кандый да национализм, кандый да сепаратизм болбоды, jок: Москва бисти бу jанынаҥ бир де ачыкка кыйыктабады. 21 jылга бойыстаҥ башчы чыгарарга «бышпаганыбыс» – бойыстыҥ бурубыс. 1997 jылдыҥ талдаштарында Ю.Антарадоновко республиканыҥ башчызы болорго 0,23% ӱндер jетпеди, ол 23,28% ӱндер алган болзо, С.Зубакин 23,50% ӱндер алган эди. 2004 jылда Россия ичинде губернаторлор талдаарын токтоткылабаган болзо, С.Пекпеевте 2006 jылдыҥ талдаштарын jеҥип ийер арга jаан болгон. Оны jӧмӧйтӧн улус Москвада да болгон, анчада ла «Единая Россия» партияда, республикада болгон талдаштарда jаҥыс ла алтайлар эмес, а орус та, казах та улус ого ӱндерин кӱӱнзеп беригилейтен эди, мыныҥ ӱстине ол талдаштарда туружатан акча-манаттаҥ кызылбаган.
Бу ла ӧткӧн талдаштар аймактардыҥ башчылары бисти бириктирип ийер аргалузын кӧргӱсти. Олордыҥ административный ресурстары иштегендери учун алтай аймактарда явка 70 процентке jуук ла В.Путин учун ӱнбериш 80 процентке jууктап турбай. Булар бойлоры бирлик бололо, бийик jамыларда иштегилеп турган ла «эл башчылар», jондык башчылар болуп турган алтайларды jууй тарткылаза, бойыстыҥ кандидадысты Кремльге чыгарар арга бисте ачылгадый? Республиканы башкарып ийгедий улус бисте бар, мениҥ ле чоттогонымла, тӧп кылык-јаҥыла да, байлык ченемелиле де, уймалбаган ак-чегиле де келижип турган эрлердеҥ ӱч-тӧрт кижи бар. Республикабыс кичинек болгоны, политиктерис ас болгоны - бистиҥ бурубыс эмес, тӱбегис туру. Экинчизинде, бӱгӱн бисти «слерде федерал кемдӱ политик, башкараачы jок» деп кем де айдып болбос. Чын, бир ӧйдӧ бисте федерал jаҥдарда (Госдума ла Федерация Совединде) бир де кижи болбогон, эмди ондый улустар бар. Ӱчинчизинде, бу ла јуукта бир таныжым, оныҥ стационар телефонын Интернет талдап берерде, ВЦИОМ-ныҥ (Всероссийский центр изучения общественного мнения) ишчизиниҥ бистиҥ республиканыҥ общественно-политический ле социально-экономический айалгазы аайынча чокым сурактарына (ол тоодо республиканыҥ башчызына кемди кӧрӱп туругар деген суракка) чике каруулар берген эди. Айдарда, «кара албаты», «тегин jон» бойыстыҥ кандидадысты Кремльге чыгарарга база jӧмӧшкӧдий эмес пе? Президенттиҥ администрациязыныҥ jакылтазыла јаҥыс ла социологиялык шиҥжӱлер ӧткӱрер ӧмӧликтер эмес, а аҥылу ведомстволор до бойлорыныҥ кандый ла суракту опросторын республика ичинде jаантайын ӧткӱргилеп тургандары јаан ла јажыт эмес. Кийнинде бу опростордыҥ турултазыла Кремль бойыныҥ тӱп-шӱӱлтезин тургузып турганы база јарлу.
С.Танытпасов
